Profilaktyka logopedyczna i wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym
poniedziałek, 05 maja 2014 19:13
Profilaktyka logopedyczna i wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym
Komunikacja z otoczeniem to odbieranie i rozumienie komunikatów słownych oraz nadawanie czyli przekazywanie informacji swoim bliskim, znajomym i innym osobom o tym co myślimy, czujemy, widzimy, oczekujemy. Na zrozumienie kierowanych do nas wypowiedzi składa się wiele czynności, które angażują do pracy wiele narządów. Wypowiedź skierowaną do nas musimy usłyszeć, zróżnicować i rozszyfrować. W tym celu korzystamy ze słów i powiązań między słowami, które zmagazynowane są w naszej pamięci. „Magazyn” ten rozrasta się z wiekiem dziecka. Rolą rodzica, opiekuna jest dbanie o prawidłowy rozwój umiejętność komunikacyjnych. Od umiejętności językowych bowiem wiele zależy, jak będzie wyglądała przyszłość dziecka, jego postępy w szkole, w życiu zawodowym, osobistym dlatego, że systemu komunikacji używamy praktycznie wszędzie. Wielu specjalistów w dziedzinie logopedii zajmuje się opracowywaniem coraz to nowych metod usprawniających narządy artykulacyjne i korygujących wady wymowy. Tworzone są coraz to nowe terapie, zajęcia mające na celu niwelowanie nieprawidłowości. Warto jednak wspomnieć, że można zrobić coś wcześniej, aby uniknąć wszystkich działań związanych z terapią dziecka. Otóż istotną rolę odgrywa tu profilaktyka logopedyczna. Temu zagadnieniu chciałabym poświęcić niniejszy artykuł. Profilaktykę logopedyczną możemy zacząć już od poczęcia a nawet wcześniej.
Kobieta będąca w ciąży lub planująca ciąże, dbająca o siebie to pierwsze czynności zapobiegawcze. Determinantami w tym okresie mającymi wpływ na rozwój mowy dziecka i nie tylko, maja na pewno czynniki takie jak: warunki socjalno – bytowe, warunki pracy matki, używanie wszelkiego rodzaju używek, leków, stres jaki towarzyszy matce, choroby, urazy, wypadki i wiele, wiele innych, których nie sposób mi teraz wymienić. Rzeczą ważną jest, aby w trakcie trwania ciąży jak i przed starać się być w kontakcie z lekarzem specjalistą, który cennymi wskazówkami może nam wiele pomóc. „Stosowanie różnego rodzaju środków zapobiegających powstawaniu zaburzeń w rozwoju mowy, we wczesnym dzieciństwie pozostaje głównie w gestii rodziców i opiekunów dziecka. Systematycznie stosowana „gimnastyka” narządów artykulacyjnych dzieci, częste rozmowy z dziećmi, prowadzone w formie dialogu, a nie monologu taty czy mamy, wkomponowane w serdeczną i pełną zrozumienia dziecięcych problemów atmosferę to ważne czynniki, których obecność w życiu dzieci może zapobiec wystąpieniu zaburzeń w rozwoju mowy. U małych dzieci wsparcie dla prawidłowej stymulacji i rozwoju narządów mowy niesie sama natura. Niezastąpionym ćwiczeniem jest ssanie piersi matki. Podczas tej czynności odbywa się ćwiczenie języka, warg, policzków, podniebienia miękkiego, masowanie dziąseł. Dziecko uczy się prawidłowego połykania i oddychania nosem. Ssanie, połykanie, a następnie żucie stanowią podstawę dla artykulacyjnej strony mowy. Kontynuacją tych ćwiczeń jest późniejsze picie z naczynia z dziobkiem, picie przez słomkę, a w czasie pojawiania się ząbków – chrupanie surowej marchewki, chleba ze skórką, samej skórki.” W artykule tym skupię się jednak na profilaktyce i wspomaganiu rozwoju mowy w wieku przedszkolnym. „Osiągnięcie prawidłowego stanu mowy uwarunkowane jest określonymi dyspozycjami w funkcjonowaniu narządu słuchu i mowy (w ich części obwodowej oraz przede wszystkim mózgowej).” Prawidłowo funkcjonujący narząd słuchu i narządy mowy to podstawa. Jeśli więc, obserwujemy zmiany w ich obrębie, które wydają się nam być inne niż u znanych nam dzieci warto jest poradzić się specjalisty: laryngologa, foniatry, logopedy, ale i również ortodonty. Na rozwój mowy wpływa również sprawność intelektualna, przebyte doświadczenia, wzory dostarczane przez najbliższe otoczenie, środowisko rodzinne. Środowisko rodzinne ma właśnie największy wpływ na rozwój mowy dziecka. Dlatego też przedstawię poniżej różne ćwiczenia, zabawy, które rodzic może samodzielnie wykonywać z dzieckiem w domu. Ćwiczenia te są opracowane przez bardzo dobrego praktyka i teoretyka logopedę panią – Danute Emilute – Rozya, która przez wiele lat zajmowała się wspomaganiem rozwoju mowy.
1. Ćwiczenia słuchowe:
• Z wykorzystaniem bodźców nie werbalnych takie jak:
- Różnicowanie odgłosów pochodzących z otoczenia;
- Rozpoznawanie wytwarzanych dźwięków np.: instrumentów;
- Rozpoznawanie osób po głosie;
- Różnicowanie liczby dźwięków;
- Różnicowanie rytmu, wysokości dźwięku;
• Z wykorzystaniem dźwięków mowy:
- Ćwiczenia słuchu fonematycznego np. różnicowanie wyrazów podobnie brzmiących (półka – bułka, kura – góra, dama – gama, paczka- taczka- kaczka, zebra – żebra, wąż – wąs,) takich wyrazów jest bardzo dużo w naszym systemie językowym. Rodzic wymawia jeden z tych wyrazów wyraźnie, dziecko wskazuje palcem na obrazek.
• Ćwiczenia słuchy prozodycznego i realizacji melodii wypowiedzi
- Ćwiczenia iloczasu wypowiedzi – dziecko słuchając ma za zadanie zróżnicować, która wypowiedź, dźwięk był dłuższy, rodzic za pomocą np. samogłosek demonstruje, najpierw wymawia głoskę „a” krótko, a następnie głoskę „e” długo i pyta, która trwała dłużej, a która krócej, takie ćwiczenie można stosować na wszystkich samogłoskach (a, o, u, i, y, e)
- Ćwiczenia tempa wypowiedzi- czasami zdarza się tak, ze nasze dziecko mówi szybko, że trudno je zrozumieć w tym celu pomogą nam ćwiczenia w dzieleniu wyrazów na sylaby i przedłużaniu samogłosek np. „ma-ma”, „ta-ta”. Ćwiczenia te oczywiście nie stosujemy gdy uważamy, że dziecko mówi
w prawidłowym tempie. Często się również zdarza, że rodzic w takiej sytuacji zauważa, ze sam mówi bardzo szybko. Jeśli sami będziemy mówić do dziecka wolniej i spokojniej to już jest bardzo dobrym ćwiczeniem.
- Ćwiczenia intonacji wypowiedzi, chodzi tu o różnicowanie zdań oznajmujących, pytających czy rozkazujących. Wypowiadamy jakieś zdanie na różne sposoby: „Mama idzie. Mama idzie? Mama idzie!”
2. Ćwiczenia rozumienia wypowiedzi, czyli dziecko po wysłuchanie jakiegoś tekstu potrafi wyjaśnić co zaszło, jakie zdarzenia miały miejsce, potrafi opowiedzieć kolejno etapy opowiadania czy bajki. Do tego ćwiczenia zachęcam wykorzystywać codzienne wieczorne czytanie bajek, a później odtwarzanie wydarzeń wspólnie z dzieckiem.
3. Ćwiczenia pamięci słownej, chodzi tu o naukę na pamięć tekstów, wierszyków, piosenek, wszelkiego rodzaju rymowanek i odtwarzanie ich prawidłowo przez dziecko, ale nie tylko wszelkiego rodzaju gry pamięciowe (np. „Memory dla dzieci” „Skojarzenia”), które zmuszają do zapamiętywania rożnych nazw i odtwarzania są bardzo dobrym ćwiczeniem. Gry takie są ogólno dostępne na różnych stronach internetowych i w dobrych sklepach z zabawkami. Wspólna gra z dzieckiem nie tylko przysłuży się ćwiczeniu pamięci, ale przede wszystkim będzie to wspólnie spędzony czas z dzieckiem.
4. Ćwiczenia w rozumieniu wyrażeń przyimkowych (na, pod, w, przed, za obok, nad, do,
z, spod), do takich ćwiczeń można wykorzystywać codzienne przedmioty, sytuacje np. Rysując z dzieckiem, prosimy o położenie kredki na kartce, do pudełka, za pudełko itd.
5. Ćwiczenia rozwijające słownictwo (bierne i czynne) do tych ćwiczeń można zaliczyć takie zajęcia jak wspólne czytanie bajek, wierszy, opowiadań, najpierw przez rodzica a potem przez dziecko, gdy jest już oczywiście starsze. Można, a nawet należy wykorzystywać tu różne sytuacje dnia codziennego np. jedziemy autobusem i zamiast uciszać dziecko, zacznijmy nazywać wspólnie obrazy widziane za okna lub w autobusie. Każda forma dialogu rodzica
z dzieckiem, lub innej osoby z dzieckiem będzie wspaniałym naturalnym ćwiczeniem, dlatego nie hamujmy dziecka przed zadawaniem pytań, wręcz przeciwnie rozbudzajmy w nim chęć językowego poznawania świata, który go otacza.
6. Ćwiczenia oddechowe – oddychanie jest czynnością bardzo ważną dla poprawnego mówienia i rozwoju aparatu artykulacyjnego. Inaczej oddychamy podczas spoczynku (wdech i wydech wykonujemy nosem), a inaczej podczas mówienia ( tu powietrze wdychane jest głównie ustami, częściowo nosem, a wydychane ustami lub nosem w zależności od wypowiadanych dźwięków mowy). Należy więc zwrócić uwagę jak nasze dziecko oddycha podczas snu i wszelkich czynności jakie wykonuje, a nie używa mowy np. oglądanie bajki, słuchanie bajki, wtedy to też powietrze powinno przepływać swobodnie jamą nosową, dlatego tak ważne jest higiena jamy nosowej i dbanie o to aby nic tam nie zalegało. Nie prawidłowe oddychanie często jest przyczyna później powstających wad zgryzu, uzębienia, zaburzeń wymowy. Jeżeli nasze dziecko nie potrafi podczas snu oddychać nosem potrzebna jest konsultacja laryngologiczna. Poniżej opisane zostaną ćwiczenia w prawidłowym oddychaniu ukierunkowanym na czynność mówienia np.:
• „Huśtanie misia na brzuchu”, kładziemy się z dzieckiem na placach, stawiamy misia na swoim brzuszku ( należy pamiętać, ze miś ten nie może być zbyt duży), robimy wdech - brzuch uwypukla się i wydech – wraca do poprzedniego ułożenia.
• „Dmuchamy na świeczkę” – tak aby jej płomień nie zgasł, ale lekko pochylał się pod strumieniem powietrza.
• Dmuchamy na piórka, skrawki papieru, piłeczki, które maja trafić do bramki (drobne, lekkie przedmioty).
• Podczas wydechu staramy się dłużej wymawiać samogłoski (a, o, u, i, y, e).
• Bańki mydlane, dmuchanie przez słomkę.
Należy jednak pamiętać, że ćwiczeń tych stosujemy niewiele i krótko, dziecko ma znacznie mniejszą pojemność płuc niż osoba dorosła. Nie należy nadużywać tych ćwiczeń. Ważną wskazówką dla rodziców jest tu przed wszystkim dbanie o higienę jamy nosowej, przewlekły katar, zatkany nos sprawia, że dziecko oddycha przez usta i dzięki temu zimne
i nieoczyszczone powietrze trafia prosto do naszych dróg oddechowych, czego skutkiem są częstsze zachorowania, przeziębienia, infekcje.
7. Ćwiczenia głosowe – u większości dzieci umiejętność prawidłowego kierowania własnym głosem przychodzi w sposób naturalny. Jeżeli jednak zdaniem rodziców, opiekunów, głos ich dziecka brzmi nieczysto, chrapliwie, nosowo, ma zmienną wysokość, jest zbyt słaby należy zasięgnąć porady specjalisty lekarza foniatry.
8. Ćwiczenia aparatu artykulacyjnego
• Ćwiczenia prawidłowego połykania – prawidłowe połykanie, o którym często zapominają nawet logopedzi ma niezmiernie duży wpływ na artykulacje dziecka,
a także na wady zgryzu, uzębienia. Wyróżniamy dwa typy połykania dziecięce
i dorosłe. Prawidłowe połykanie powinno być opanowane do rozpoczęcia wymiany zębów mlecznych przednich na stałe. Ćwiczenie połykanie powinno być konsultowane i zademonstrowane przez logopedę.
• Ćwiczenia usprawniające wargi:
- nadymanie policzków, usta ściągnięte;
- cmokanie, przesyłanie buziaczków;
- zwieranie ust w „rybkę” i rozszerzanie „uśmiech”;
- masaż warg – zębami, paluszkami, lekko;
- parskanie jak konik
• Ćwiczenia usprawniające język:
- wysuwanie i chowanie języka;
- unoszenie języka w kierunku nosa lub brody;
- oblizywanie ust czerwonych na około;
- dotykanie czubkiem języka kącików ust;
- tworzenie tzw. rurki z języka, język zwinięty, boki języka schodzą się do środka;
- cofanie języka w głąb jamy ustnej;
- dotykanie czubkiem języka wałka dziąsłowego, które znajduje się za górnymi zębami (lekko chropowata część)
• Ćwiczenia usprawniające podniebienie miękkie:
- język wysunięty z ust – kaszlemy lekko;
- nabieramy powietrza w usta tworząc balonik i wypuszczamy nosem;
- chrapanie na wdechu i wydechu;
- wymawiane sylab: ku, ko, ku, ko, uku, oko, uku, oko
Podane ćwiczenia to tylko ułamek zadań jakie można wykonywać z dzieckiem profilaktycznie. Drodzy rodzice praca logopedy to nie tylko usuwanie i korygowanie wad wymowy, warto jest udać się na takie spotkanie już wcześniej nawet wtedy gdy dziecko jest młodsze i nie chodzi jeszcze do przedszkola. Zazwyczaj jest tak, że to właśnie nauczyciel czy logopeda dopiero w przedszkolu zauważa nieprawidłowości, którym można było zapobiec. Nie wstydźmy się korzystać z usług tych specjalistów. Lepiej jest zawsze zapobiegać niż leczyć. Gdy jednak zdarzy się, że moje dziecko potrzebuje terapii logopedycznej pamiętajmy iż „logopeda pełni tylko funkcję kierującą i doradczą, zaś na rodzicach spoczywa trud codziennej pracy z dzieckiem. Ich (rodziców) zaangażowanie zasadniczo zwiększa skuteczność podejmowanych działań i skraca czas terapii. Rolą logopedy jest wyznaczanie kierunków terapii, właściwy dobór ćwiczeń, przekazanie rodzicom niezbędnej wiedzy z tego zakresu oraz udzielenie wsparcia.” Na pozytywne, korzystne, dobre wyniki terapii pracuje nie tylko logopeda, ale przede wszystkim dziecko i rodzic.
opracowała Milena Filipkowska
1 D. E. Rozya, wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, Centrum Metodyczne PPP. Warszawa 2006, s.7
2 http://logopeda.napowaznie.pl/profilaktyka-logopedyczna/
3 D. E. Rozya, wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, Centrum Metodyczne PPP. Warszawa 2006, s. 14
4 B. Mackiewicz, Wskazówki do nauki prawidłowego połykanie, [w] Opieka logopedyczna od poczęcia, red. B. Racławski, Glottispol, Gdańsk 1998, s. 77 -78
5 D. Emiluta – Rozya, Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym Centrum Metodyczne PPP, Warszawa 2006, ( przetoczone ćwiczenia), s.14-52
6 E. Słodownik – Rycaj, Problemy opieki logopedycznej nad dziećmi w wieku przedszkolnym, Kwartalnik Pedagogiczny, nr 3/2005, s. 127